Мин төрийн Хунньу (1368-1398) тооллын үеэр Мин төрийг байгуулагч Чжу Юаньчжан зарлиг буулган, Судар бичгийн хүрээлэнд монгол хэл заажаху 火原洁 Хуо Юань Жи, 马懿赤黑 Ма Уи Жи Хэй гэх хоёр хүнээр Юань төрийн ордоноос хураан авсан чухал номыг ханз үсгээр галиглуужээ. Монгол үсгийн баруун хэсэгт хань хэлээр орчуулга оруулжээ. Хэсэг агуулга бүрийн ард ханз үсгээр базалт орчуулгыг оруулжээ. Монгол бичгээр байсан эх нь эндээс үгүй болжээ. Ханзаар галиглан орчуулан хэвлэн гарсан Мин улсын бар нь үлджээ. Мингийн эх бар нь Юанлайгийн номын цуглуулгад оржээ. Өдгөө ийм мэдээлэл манууст байна.

Энэхүү нийтэлээр Юань төрийн ордноос хураасан уг номд “Юань төрийн далд түүх” (元朝秘史) гэх нэрийг Дунд орныхон хожим оноосон тухай, “Сокровенное сказание монголов”- “Монголчуудын нууц өгүүлэл” нэрийг уг номонд Поппе оноосон тухай, 1941 онд уг номыг орос хэлээр сэрээж, уг номдоо “Сокровенное сказание. Юань чао биши”-“Нууц өгүүлэл. Юань төрийн нууц түүх” гэх нэрийг С.А.Козин өгсөн тухай, 1947 онд С.А.Козины бүтээлийг “Монголын нууц товчоо” нэрээр, Ц.Дамдинсүрэн эзэнтэйгээр БНМАУ-д хэвлэгдсэн тухай өгүүлэхээс гадна уг Ордны номын жинхэнэ нэр нь Алтан дэвтэр болох тухай нотлох баримт та бүхэндээ хүргэнэ.

Мин төрийн Хунньу-ийн үеэс 1936 он хүртэл Хуо Юань Жи-ийн бичин үлдээсэн ханз галигыг латин, кирил үсгээр бүтэн буулгаж чадсангүй.

Уг ханзны дуудлагыг латин үсэг рүү буулгахад франц академич П.Пеллио, герман профессор Е.Хэниш, зөвлөлт судлаач П.Кафаров, Ли-Вэн-тяны 1903 оны тайлбар, Дэхой’я 1908 оны нийтлэл, Чен Юань-ий 1934 оны 元朝秘史-Юань чао би ши-ийг галиглахад хэргэлсэн ханз үсгийн сонголт, Япон судлаач Нака- ийн 1907 оны ажил, Лувсан Данзангын “Алтан товч” гэх олон судлаач бүтэлээрээ хувь нэмрээ оруулжээ. 1936 он гэхэд Зөвлөлт улсын монгол судлаач С.А.Козинд уг бүтээлтэй ажиллах галиг нь бэлэн болжээ.

1941 онд С.А.Козин “Сокровенное сказание. Юань чао биши”-“Нууц өгүүлэл. Юань төрийн нууц түүх” номоо гарган Юань төрийн ордноос хураасан номыг дэлхийн нийтэд таниулав.

Ордны ном нь Алтан дэвтэр мөн үү?

Ингээд Юань төрийн ордноос Юань төрийг мөхөөсөн хүчний хураасан ном нь Алтан дэвтэр болох, эс болох тухай өгүүлье.

Монгол төрийн хаадын ордонд надигнан хадгалагдах номын нэр нь “Алтан дэвтэр” гэж Рашид ал дин Судрын чуулган номондоо өгүүлэхээс гадна Алтан дэвтэр номд орших дөрвөн агууламжийг дурдан өөрийн бичиж буй номонд гарах зарим зүйлийг уг агууламжаар баталжээ. Рашид Бээжинд очоогүй нэгэн, мөн уг номыг уншаагүй нэгэн боловч Перс дэх Ил хаант төрийнх нь уг номыг мэдэхийн дээдээр мэдэж байжээ. Ингээд Юань төрийн ордноос хураасан, нэр тодорхойгүй уг ном Алтан дэвтэр болох эсэхийг Алтан дэвтэрт орших, Рашидын дурьдсан дөрвөн агууламжаар шалгая.

Агууламж нэг:

Хаадын хөмрөгт хадгалагдах Алтан дэвтэрт тайчут овогтон нь Кайту хааны хүү Чаракэ Лингкү-ээс гаралтай гэж тодорхой бичигдсэнийг аугаа ноёд ухан тодруулжээ. Начинаас тайчууд овогтон үүссэн тухай уг номонд ас (эс) дурджээ гэж Рашид өгүүлжээ.

Үүнийг шалгая.

Ордны номын 47-р хэсэгт “Чарагай Лингуийн коун Сэнгкүн билгэ, Амбагай тан тайчуд овогтон болба” гэжээ. Уг эх сурвалжид Начин баатарыг тайчууд овогтонтой холбосонгүй.

Дүгнэлт:

Алтан дэвтэрт орших уг агууламж Ордны номонд орших агууламжтай таарч байна.

Агууламж хоёр:

Алтан дэвтэрт тайчууд овогтон нь Чаракэ Лингкү-ий ургаас үүсэлтэй, Чаракэ Лингкү нь Кайту-ийн хүү, Кайту нь Дутум Мэнэнгийн ач гээн оржээ гэж Рашид өгүүлжээ. Кайту-г Жалайр овогтноос суллахад Начин тусалжээ гэж уг эх сурвалжид бичжээ гээн Рашид өгүүлжээ.

Үүнийг шалгая.

Ордны номын 45-р хэсэгт “Кабчи баатарын коун Мэнэн Тутун бүлээ. Мэнэн Тутунну коун Кач хөлөг...бүлээ” гээн бичжээ.

Ордны номын 46-р хэсэгт “Кач хөлөкүн коун Кайту, Номолун экэстэсэ төрөрксөн бүлээ” гээн бичжээ.

Ордны номын 47-р хэсэгт “Кайту-ын коут Байшингор тогшин, Чаракай Лингкү, Чавчин Өртэкэй гурбан бүлээ” гээн бичжээ.

Дүгнэлт:

Дутум Мэнэнгийн коун Кач хөлөг, Кач хөлөгийн коун Кайту, Кайтуийн коун нь Чарагай лингкү гээн уг номонд орсон нь Рашид Кайту-ын ач нь Чаракэ лингкү гэсэнтэй таарч байна. Начин баатар нь Кайтугийн өвөг Кач хөлөгийн төрсөн дүү болно. Харин уг сурвалжид Кайту-г Жалайр овгоос Начин баатар суллахад тусалсан тухай эс оржээ. Уг номонд Өгөдэй хаан хожим засвар оруулсны учир уг хэсэг үгүй болох магадал өндөр. СИЭ ТББ хожим аль хэсэгт ямар өөрчлөлт орсон тухай өгүүлнэ.

Агууламж гурав:

Чингис хаан балчир насандаа эцгээсээ өнчрөх үед түүний зарим иргэн, цэргүүд түүнийг орхин тайчуудыг дагасан тухай Алтан дэвтэрт бичигдсэн гэж Рашид өгүүлжээ.

Үүнийг шалгая.

Ордны номын 73, 74-р хэсэгт зарим иргэд тайчуудын хойноос нүүсэн тухай өгүүлжээ.

Ордны номын 81-р хэсэгт Бэхтэрийг Тэмүүжин алсны улмаас тайчууд үлдсэн зарим иргэдийг нь хураасан үйлийг “улус иргэн түрийн засаглажу” гэж бичжээ.

Дүгнэлт:

Юань төрийн ордноос Мин төрийг үүсгэн байгуулагч нарын хураасан нэр нь тодроогүй уг номд өгүүлж бүй зүйл Рашидын Алтан дэвтэрт байгаа гэх зүйлтэй таарч байна.

Агууламж дөрөв:

Төв, баруун, зүүн жигүүр нь түүний дөрөв дэх хүү Экэ ноён хэмээх Тулуй хаанд өвлөгджээ. Түүний бусад хүүд, ахан дүүс, эхэд хувиарлагдсан өв нь тэдний мэдэлд үлджээ. Бидний судалгаагаар, мөн “Алтан дафтар”-т орсон баримтаас үлүг цаг хугацаа өнгөрсний улмаас, газар байршлын холын улмаас олон зүйлс мэдэгдэхгүй байгаа ч түүнд 120 000 хүн өгчээ гэж Рашид бичжээ.

Ордны номын 242-р хэсэгт: “Толуйа табун (таван) мянгат иркэ өгпе” гээн оржээ.

Дүгнэлт:

Агууламж дөрөвийн зөрүү нь хоёр номын зөрүү биш Тулуйн хойч Газан хааны улс төрийн бодлогод оршино. Өтүгэнээс Чингис хааны хойч, хамгийн том Тулуй хааны үрс перс, арабын ертөнцөд ирж төр барьж буйг перс, арабын ертөнцөд батлах, хаадын алдар нэрийг өргөх зорилгоор Судрын чуулган номыг Газан хаан Рашидад даалгав. 5000 иргэн гэдэг нь хүн ам ихтэй перс, арабын ертөнцөд сонсогдохгүй тоо учир 120 000 гээн Рашидаар засуулжээ. Мөн Тулуй-д Их монгол улсын төв, баруун, зүүн жигүүрийг өвлүүлжээ гэдэг нь ном хоорондын зөрүү биш Чингис хааны жирийн хөвүүний үрс биш, хамгийн хайртай хөвүүний үрс гэдгээ Газан хаан Рашидаар бичүүлжээ. Ил хаант улс, Юань улсын харилцаа алсарч байсан үед XIV зууны эхэн үе орно. Энэ үед Судрын чуулган ном хэвлэгджээ. Судрын чуулган нь перс хэл дээр, Ил хаант улсын хүн амд зориулагдсан бүтээл болно.

Энэ бүхнээс дүгнэхэд Рашидын өгүүлсэн Алтан дэвтэр ном нь Мин төрийн ханзаар буулгасан, Юань төрийн ордноос хураагдсан номын эх болох нь батлагдаж байна.

Алтан дэвтэр номонд хожим өгсөн нэрс уг номны агуулга, утгатай таарахгүй болох тухай өгүүлье.

1. “Юань төрийн нууц түүх” (朝秘史) энэ нэр Ордны номонд таарахгүй болохыг баталъя.

Юань-ши (元史)-Юань төрийн түүхийг судлаач болгон мэднэ. Юань төр нь 1271–1368 хооронд оршжээ. Юань төрийн түүхэнд Юань төрийн анхны хаанаас эхлээд сүүлийн хааны түүх цөм орсноос гадна Хубилай хааны дээдсийг өгүүлжээ. Юань ши буюу Юань төрийн түүх нь Юань төрийг барьж байсан хаадын түүх.

Дунд орныхны “Юань төрийн нууц түүх” (元朝秘史) гэж хожим нэрийдсэн номд Юань гэх үг эс оржээ. Уг Ордны ном бичигдэн дуусах үед Гүег нь хаан болох эсэх, Мөнх нь хаан болох эсэх, мөн Юань гэх гүрний сураг үгүй үе байжээ. Тийм учир Юань төр (元朝) гэх нэр тодотгол нь БНМАУ гэх нэр тодотголтой ижил уг номд таарахгүй.

Гурав дах ханз нь “нууц” 秘 гэх үг оржээ. Нууц гэх үг нь ийм зүй тогтолтой: нуу нь үйл үг, үндэс, “аливаа юм, үйлийн оршиж буй эсэх нь далд, оршиж буй бол байршлын далд байлгах гэх утга агуулна;+ц үйл үгнээс нэр үг үүсгэгч. Тэгэхээр Рашидын өгүүлснээр “Алтан дэвтэр”-ийг хааны хөмрөгт хадгалж байгааг хүн болгон мэдэн байжээ. “Алтан дэвтэр”-ийг зохих хүрээний хүмүүс үздэг байжээ. Ийм учир нууц гэх тодотгол уг номонд огт таарахгүй. Ийм нэршлийг XIII зуунд хэн ч сонсож байсангүй.

2. “Сокровенное сказание монголов” - “Монголчуудын нууц өгүүлэл” гэж манай умард хуншийхны өгсөн нэрэнд шинжилгээ хийе.

Нууц гэх ухагдахууныг Поппе 秘 энэ ханзнаас механикаар авжээ. Нууц гэх үг уг номын нэрэнд тохирохгүй тухай ман өгүүлсэн. Монголчууд гэх нэр монгол төрийн доор орших бүх овогтонд хамаарна. Овогтон болгон өөрийн дээдэстэй. Тэмүүжин Их улсын хаан болсон болохоос Их улс дотор орших олон овогтны дээдэс болоогүй, ийм боломж хэнд ч байхгүй. Поппе-ийн нэршил утга зүйн хувьд таарахгүй, ийм нэршлийг XIII зуунд хэн ч сонсож байсангүй.

3. “Монголын нууц товчоо” нь Ц.Дамдинсүрэнгийн Ордны номд оноосон нэр.

Ц.Дамдинсүрэнгийн оноосон нэрийг өгүүлэхийн урьд түүний үйлийн тухай эх сурвалж судлаачийн хувьд ман хэдэн үг хэлье.

Нэгт Ц.Дамдинсүрэн ордны номын эх галиг дээр огт ажиллаагүй нэгэн гэдгийг СИЭ ТББ Хүн үндэстэн монголчууд та бүхэндээ далай шиг арвин баримтаар батална. Хоёрт Ц.Дамдинсүрэн С.А.Козины ажлыг өөрийн нэрэн доор хүн хэлнээ хөрвүүлсэн тухай баримт, нотолгоог та бүхэндээ хүргэнэ. “Монголын нууц товчоо” гэх ном нь Ц.Дамдинсүрэнгийн оюуны бүтээл гэвэл үнэнд нийцэхгүй. С.А.Козин өөрийн хүч чадлаар Ордны номыг дэлхий нийтийн хүртээл болгожээ. Ц.Дамдинсүрэн бол орчуулагч.

Монголын гэх үг Монгол төр гэх ухагдахууныг агуулна. Монгол төр нь 1206-1271 оныг хамарна. Ордны ном 1240 онд бичигдэн дуусжээ. Монголын буюу Монгол төрийн гэх утга доор Их монгол улсын төрийг барьж байсан бүх хаад орох ёстой. Ордны номд хожмын нэмэлт засвар орсонгүй бол зөвхөн Чингис хааны тухай ном байх байжээ.

Нууц гэх үгийг тайлбарлав.

Товчоо гэх үгийг тайлбарлая.

Я.Цэвэл Товчоо нь “тов”-ыг шийдвэр; товы нь дуулах; хэзээ морьдохын тов гэх мэтээр уг үгний морфологи талаас биш ахуйн хэрэглээг бичжээ.

Эх сурвалж судлаачийн хувьд товчоо гэх үгэнд морфологийн задаргаа хийе.

Товчоо нь нэр үг, амаар хэлэгдсэн зүйлс; то нь үйл үг, ярих, хэлэх гэсэн утга, үзийн дуудлага нь тэ, тө; +в холбох хуучин цаг (өнгөрсөн цаг), хүн хэлэнд хуучин цагт орших үйл үгнээс үйл тодотгол үүснэ, өнөө тов гэдэг нь яригдав, хэлэцэв гэх эх утга тээнэ; +ч нэр үг үүсгэгч. Тэгэхээр товчоо гэдэг нь хэлэлцээ, ярилцаа гэх утга тээх нэр үг болно. Товлоё гэдэг нь ярилцъя, хэлэлцье гэх утга болно.

Ингээд Я.Цэвэлийн толиор товчоо гэх үгийг шалгая. Товчоо ямар нэгэн зүйлийг эрхлэх албан газар; тоо бүртгэлийн товчоо; 2 зарим байгууллагын удирдах хэсэг; намын үүрийн товчоо, улс төрийн товчоо гэж байна.

Я.Цэвэл нь тухайн үед уг үгийг юунд, яаж хэрэглэж байсан тухай бичсэн болохоос уг үгний эх утгыг мэдсэнгүй. Өнөө бид мэднэ. Улс төрийн товчоо гэдэг нь улс төрийн ажил хэлэлцэх газар, намын үүрийн товчоо гэдэг нь намын үүрийн ажлыг хэлэлцэх газар гэх эх утга агуулна.

Монголын нууц товчоо гэх уг Ордны номонд таарахгүй. Учир нь бичиж үлдээсэн зүйлийг хэзээ ч товчоо гээн өгүүлэхгүй. Товчоо гэх үгэнд богиносгох, хумих, жижигрүүлэх гэх утга үгүй. Товч шилбийн товч нь дуудлага ойролцоо боловч өөр утга агуулна. Монголын нууц товчоо гэх нэрийг XIII зуунд хэн ч сонсож байсангүй.

Алтан товч

Алтан товчийг ЗХУ-ын судлаачид Ордны номын хажуугын (хань хэлний) орчуулга дээр нь Буддын шашны нэмэлт оруулжээ гээн үздэг юм байна. ЗХУ-ын судлаачдын дүгнэлт нь мануусын хувьд дэд сурвалж болно. Алтан дэвтрээ бүрэн сэрээсний дараа СИЭ ТББ Алтан товчийг Алтан дэвтэртэй харьцуулан судлана. Үүний дараа бид үгээ хэлнээ.

СИЭ ТББ энэ оны 10 сарын нэгний дотор Алтан дэвтэр номыг бүрэн эхээр нь сэрээхээр ажиллаж байна. Алтан дэвтрийг үгүй болсон, өвлөгдөж ирээгүй гээн бодож байсан нь ташаа дүгнэлт байжээ. Бид Алтан дэвтэр номоо танилгүй Монголын нууц товчоо гэсээр өдий хүрэв.

СИЭ ТББ Алтан дэвтэр номоо бүтнээр нь энэ жил хүргэхээр зорьж байна.